Wiele dzieci w okresie wczesnego dzieciństwa doświadcza epizodów niepłynności mówienia. Często dzieje się tak, ponieważ dziecko dopiero uczy się mówić i w szybkim tempie nabywa wiele nowych umiejętności. W stosunkowo krótkim czasie znacznie poszerza się zasób jego słownictwa, maluch opanowuje reguły gramatyczne, a jego aparat artykulacyjny usprawnia się. Ten niezwykle dynamiczny proces rozwoju mowy i języka sprawia, że w tym czasie dzieci nie zawsze mówią płynnie. Dlatego pierwsze objawy jąkania zauważalne są w okresie nauki przedszkolnej, między 2 a 5 r.ż.
Badania nad zjawiskiem jąkania wczesnodziecięcego pokazują, że średnio jedno na pięcioro dzieci, które miały problemy z płynnym porozumiewaniem się, będzie się jąkać w przyszłości. Jednocześnie dość powszechny jest pogląd, że około 75 – 80 % małych dzieci, które mówiły niepłynnie we wczesnym dzieciństwie, przezwycięża ten problem bez interwencji terapeutycznej.
Logopedzi rozróżniają dwa pojęcia: jąkanie wczesnodziecięce, które ma postać patologiczną i należy je poddawać terapii oraz rozwojową niepłynność mówienia, która nie jest patologiczna i najczęściej ustępuje sama bez interwencji terapeuty. W tym momencie, rodzic może zadać sobie pytanie: „Który rodzaj jąkania występuje u mojego dziecka?” Bez pomocy wykwalifikowanego logopedy, odpowiedź na to pytanie jet bardzo trudna, choć są pewne wyznaczniki pozwalające odróżnić rozwojową niepłynność mówienia od jąkania wczesnodziecięcego.
Co charakteryzuje jąkanie wczesnodziecięce (patologiczne):
– Problem z płynnością mowy: dziecko zacina się, robi pauzy, przeciąga dźwięki, powtarza kilkakrotnie pierwszą sylabę (bububudujemy) lub pierwszą głoskę wyrazu (pppproszę), a nawet powtarza cały wyraz (tak tak tak).
– Wzmożone napięcie w obrębie warg, języka, a nawet całej twarzy. Nierzadko przejawia się to pod postacią tików nerwowych, nienaturalnych grymasów lub współruchów (np. wysuwanie języka, marszczenie brwi, przekręcanie warg w jedną stronę…).
– Świadomość swoich trudności w mowie i/ lub unikanie mówienia z obawy przed zająknięciem (logofobia).
– Unikanie kontaktu wzrokowego ze swoim rozmówcą.
– Długi czas występowania objawów niepłynności (powyżej 24 msc).
– Trudności z oddychaniem podczas mówienia.
Oprócz objawów jąkania, u dzieci mogą występować również pewne czynniki ryzyka wystąpienia pełnoobjawowego jąkania. Są to:
– płeć męska (u chłopców jąkanie występuje statystycznie częściej i ma cięższą postać),
– pewne cechy osobowości: lękliwość, nieśmiałość, wstydliwość,
– moczenie nocne, problemy ze snem,
– duże zmiany rodzinne: rozwód rodziców, przeprowadzka, śmierć członka rodziny, a nawet pojawienie się rodzeństwa,
– leworęczność lub nieustalona lateralizacja,
– historia jąkania w rodzinie.
Jeśli u małego pacjenta wystąpi kilka z powyższych objawów i czynników ryzyka najczęściej jest podejmowana terapia logopedyczna. Wczesna interwencja w przypadku jąkania, podejmowana w wieku przedszkolnym jest bardzo skuteczna, nie mniej jednak nie zapewni całkowitej eliminacji tego zaburzenia. Terapia pozwala wyciszyć pewne objawy i nauczyć się z nimi funkcjonować, nie jest jednak lekarstwem na jąkanie, gdyż takiego jeszcze nie wymyślono.
W przypadku rozwojowej niepłynności mówienia nie wystąpią opisane wyżej objawy, po za niepłynnością mówienia. Dziecko może powtarzać sylaby, wyrazy i głoski, przeciągać niektóre dźwięki lub robić częste pauzy, lecz jego twarz będzie naturalna i swobodna. Dziecko z rozwojową niepłynnością mówienia, nie będzie miało świadomości swoich trudności, ani nie będzie unikać mówienia. Takie dziecko często ma opóźniony rozwój mowy i liczne wady artykulacyjne, co nie jest typowe dla jąkania wczesnodziecięcego. Rozwojowa niepłynność mówienia najczęściej ustępuje w czasie krótszym niż 24 msc. W tych przypadkach logopedzi nie podejmują pracy terapeutycznej z dzieckiem, lecz zalecają dalszą obserwację i udzielają wskazówek rodzicom jak rozmawiać z dzieckiem, aby pomóc mu przezwyciężyć niepłynność mowy.
Jak w ogóle dochodzi do rozwojowej niepłynności mówienia?
Najprościej mówiąc, mowa nie nadąża za myśleniem. U dziecka będącego w fazie intensywnego rozwoju bardzo szybko zachodzą procesy myślowe. Mały człowiek ma dużo do powiedzenia, lecz jego buzia nie nadąża za tym. Mózg zdąży ułożyć sobie plan wypowiedzi na następne kilka zdań, a aparat artykulacyjny nie zdąży jeszcze wypowiedzieć wcześniejszych słów, dlatego dochodzi do powtórzeń lub przeciągania głosek.
W przypadku patologicznego jąkania wczesnodziecięcego sprawa wygląda nieco inaczej. Nie ustalona jest konkretna przyczyna wywołująca jąkanie. Literatura podaje, że jąkanie jest wynikiem kilku różnych przyczyn. Należą do nich mikrouszkodzenia mózgu, do których mogło dojść podczas komplikacji ciążowych lub porodowych. Jąkanie można również odziedziczyć po członku rodziny, co oznacza, że ma podłoże genetyczne. Badania dowodzą, że mózgi osób jąkających się są zbudowane nieco inaczej, niż osób nie mających tego zaburzenia (na przykład mają mniejszą gęstość istoty białej). Ponadto do jąkania może dojść w wyniku nieustalonej lub lewostronnej lateralizacji. Bierzemy tu pod uwagę przede wszystkim dominację ucha. Jeśli człowiek ma predyspozycję do słuchania uchem prawym, wtedy informacje z prawego ucha docierają bezpośrednio do lewej półkuli (odpowiedzialnej za mowę) i nie występują trudności z mówieniem. W przypadku, kiedy dominujące jest ucho lewe, informacje z niego docierają najpierw do prawej półkuli, a potem dopiero muszą pokonać drogę do lewej półkuli, przez co występują kilkusekundowe opóźnienia w przesyłaniu i odbieraniu tych informacji, skutkujące zacięciami w mowie.
Co jeszcze warto wiedzieć o jąkaniu?
Zdarza się tak, że podczas badania logopedycznego dziecko nie zająknie się ani razu. Dzieje się tak, dlatego, że jąkanie ma charakter dynamiczny, obrazowo mówiąc, przyjmuje postać sinusoidy, tzn. są pewne okresy (dni, tygodnie, a nawet miesiące) kiedy jąkanie nie występuje w ogóle, oraz są takie okresy, gdzie niepłynność jest bardzo duża. Okresy pogorszenia płynności mowy mają miejsce zwykle jesienią oraz na wiosnę, kiedy to cały organizm odczuwa zmiany zewnętrze; temperatury, ciśnienia, pory dnia i nocy, a także nastroju. Warto wiedzieć, że jąkanie znacznie częściej występuje, kiedy dziecko opowiada o pozytywnym zdarzeniu. Nierzadko zdarza się, że jąkanie występuje tylko w obecności niektórych osób lub tylko w niektórych miejscach. Warto zwrócić uwagę również na to, że jąkanie nie wystąpi, kiedy dana osoba jest sama, mówi do zwierząt lub niemowlaków. Dzieje się tak, dlatego, że zostaje wyeliminowany czynnik lękowy i człowiek czuje się swobodnie. Jąkanie też nie występuje podczas śpiewania, ze względu na dłuższy czas realizacji samogłosek. Jest to od dawna znana zależność, wykorzystywana również w terapii.
Jak wygląda badanie logopedyczne?
Logopeda, który bada dziecko pod kątem jąkania w pierwszej kolejności zbiera wywiad z rodzicem (dotyczący możliwych przyczyn jąkania, rozwoju mowy i sytuacji rodzinnej), sprawdza lateralizację (dominację oka, ucha, reki i nogi), obserwuje zachowanie dziecka (czy jest śmiałe, czy lękliwe), prowadzi z nim swobodny dialog, zachęca do wyrażenia dłuższej odpowiedzi np. opowiadania o czymś, prosi o nazwanie rzeczy lub obrazków, chcąc uzyskać konkretną, krótką odpowiedź, a także prosi o powtarzanie słów. W ten sposób logopeda ocenia, w których rodzajach wypowiedzi dziecko się zająknęło i jaki charakter miały te zająknięcia.
W oparciu o zgromadzone wyniki badań i ich szczegółową analizę terapeuta podejmuje dalsze kroki. Dziecko jest uczone technik spowalniających jego mowę, przedłużania samogłosek, rytmizowania mowy. Uczy się rozluźniać napięte mięśnie twarzy, relaksować pod względem komfortu emocjonalnego. Uczy się właściwie dysponować powietrzem podczas mówienia, aby wyeliminować trudności oddechowe. Dziecko jest również „odczulane” na jąkanie, tak aby wyeliminować lęk przed mówieniem (logofobię). W zależności od stopnia wykwalifikowania terapeuty i potrzeb pacjenta, możliwe jest zastosowanie pewnych programów terapii pośredniej i bezpośredniej np. Lidcombe Program, Palin PCI, Mini-KIDS. Obecnie logopedzi najczęściej stosują połączenie terapii bezpośredniej i pośredniej.
Aby rozwiać wszelkie wątpliwości co do płynności mowy dzieci konieczna jest wizyta u logopedy. Im wcześniejsze działanie, tym szybsze efekty.
Oprac. mgr Magdalena Chomiuk
Bibliografia:
- Węsierska K., Zaburzenia płynności mówienia u dzieci w wieku przedszkolnym – profilaktyka i wczesna interwencja logopedyczna [w:] Logopeda, red. Szamburski K., Gruba J., Warszawa 2009.
- Woźniak T., Niepłynność mówienia, [w:] Logopedia. Teoria zaburzeń mowy, red. Grabias S., Kurkowski M, Lublin 2012, s. 549-564.
- Tarkowski Z., Jąkanie, [w:] Patologia mowy, red. Tarkowski Z., Gdańsk 2017, s. 123-148.
Dodano: 12 lutego 2021, do kategorii Bez kategorii
